Στη διάρκεια των αιώνων, το πρόβλημα του αν ο κόσμος που ζούμε είναι πραγματικός έχει απασχολήσει χιλιάδες ανθρώπους, επιστήμονες και στοχαστές. Από τον Πλάτωνα, στον Καρτέσιο έως και σήμερα το ερώτημα έρχεται ξανά και ξανά για το αν ζούμε σε μια παραίσθηση και αν όλος ο αγώνας μας έγκειται στο να ανακαλύψουμε την πραγματικότητα. Ότι ο κόσμος αυτός είναι ένα όνειρο, ότι τα όνειρα αποτελούν μια πύλη προς μια άλλη πραγματικότητα, ότι ζούμε σε μια προσομοίωση, ότι ο κόσμος είναι μονάχα ό,τι προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις ή μόνο ό,τι επιτάσσει η λογική, είναι ιδέες που εμφανίζονται συνεχώς στην ιστορία της σκέψης.

Αφορμώντας από το προηγούμενο άρθρο της Μαρίας Λυδίας Κυριακίδου και από μια παλιότερη σημείωση, θα προσπαθήσω να αποτυπώσω εδώ τις δικές μου σκέψεις πάνω στο πρόβλημα.

Διαβάζοντας ένα άρθρο σχετικά με τη συνείδηση, βρέθηκα μπροστά στην παραπάνω εικόνα. Σε αυτήν αναπαρίσταται ένα τετράγωνο συγκεκριμένου χρώματος το οποίο αναπαράγεται από κάτω σε δύο διαφορετικές εκδοχές: στην αριστερή καλυμμένο με μωβ λωρίδες, στη δεξιά καλυμμένο με κίτρινες. Λόγω των γραμμών αυτών, κοιτάζοντάς το τείνουμε να αντιλαμβανόμαστε το χρώμα στα αριστερά περισσότερο ως μπλε και στα δεξιά περισσότερο ως πράσινο.
Το επιχείρημα εδώ είναι βασικά ότι έχουμε να κάνουμε με μια ψευδαίσθηση, στην ουσία με μία εσφαλμένη πρόσληψη της πραγματικότητας. Αναδύεται μια διάσταση ανάμεσα στην εμφάνιση και το είναι, ανάμεσα σε αυτό που όντως είναι το χρώμα και σε αυτό που φαίνεται σε εμάς. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι πέφτουμε τελικά θύματα μιας πλάνης που υποδηλώνει ότι η πραγματικότητα που εμείς αντιλαμβανόμαστε δεν είναι εν τέλει αυτή που όντως υπάρχει. Το μπλε που βλέπουμε είναι ένα ψέμα, όπως και το πράσινο.

Ωστόσο, η πραγματικότητα και η πρόσληψή της είναι αναπόφευκτα ζήτημα αλληλεπίδρασης. Το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας με ένα συγκεκριμένο τρόπο είναι προϊόν μιας αλληλεπίδρασης με αυτόν και με όλα τα δεδομένα που εισάγονται στην εξίσωση. Αν φάω μια πατάτα ωμή, αποκτώ μια συγκεκριμένη εμπειρία της πραγματικότητας. Αν φάω την ίδια πατάτα, αφού όμως πρώτα την βράσω και τη λιώσω, λαμβάνοντας έτσι μια τελείως διαφορετική εκδοχή από την προηγούμενη, μπορώ να πω ότι αυτή η εκδοχή είναι ένα ψέμα, ότι δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ότι πρόκειται για μια πατάτα-ψευδαίσθηση; Το γεγονός ότι στην εικόνα βλέπουμε από τη μια πράσινο και από την άλλη μπλε χρώμα οφείλεται ακριβώς στις λωρίδες που βρίσκονται από πάνω τους, οι οποίες προσθέτουν ακόμη ένα δεδομένο στην αντίληψη του τετραγώνου, χωρίς να αφαιρούν κάτι από την ουσία του, προσθέτοντας όμως τη δική τους ενεργό δράση.
Αυτό που τελικά λαμβάνουμε είναι όντως μια εκδοχή της πραγματικότητας˙ μόνο αν ξεχωρίσουμε τις λωρίδες από το τετράγωνο, και μόνο αφού το έχουμε κάνει, μπορούμε να προσλάβουμε μια τελείως διαφορετική εκδοχή εξίσου αληθινή με τις προηγούμενες δύο. Το «είναι» είναι ακριβώς όπως υφίσταται.

Θα προχωρήσω το επιχείρημα με ένα ακόμη γνωστό παράδειγμα.
Όταν έχει πολλή ζέστη και περπατάμε στο δρόμο, μπορούμε να δούμε σε μακρινή απόσταση σαν να υπάρχει νερό κάτω στο έδαφος. Όταν όμως πλησιάσουμε, αντιλαμβανόμαστε ότι νερό δεν υπάρχει και ότι αυτό που νομίζαμε, στην πραγματικότητα έχει προκληθεί λόγω της μεγάλης θερμοκρασίας του περιβάλλοντος. Μπορούμε σε αυτήν την περίπτωση να μιλήσουμε για μια παραίσθηση, για κάτι που νομίζαμε πως ήταν πραγματικό αλλά στην ουσία δεν ήταν;

Λοιπόν, όχι. Η αποκάλυψη ότι δεν υπάρχει νερό στο δρόμο έρχεται τη στιγμή που η δομή της πραγματικότητας έχει αλλάξει. Πριν να φτάσεις κοντά, οι αισθήσεις και το μυαλό σου έλεγαν ότι εκεί όντως υπήρχε κάτι. Η αλλαγή στην αντίληψη έφτασε ακριβώς από το γεγονός ότι πλησίασες, ακριβώς από το γεγονός ότι διαπίστωσες πως δεν υπάρχει νερό πουθενά˙ πρόκειται για καινούργια δεδομένα, κάτι που αλλάζει εντελώς την προηγούμενη δομή της πραγματικότητας, την οποία τώρα θεωρείς περισσότερο «έγκυρη» ακριβώς λόγω των νέων δεδομένων που εμφανίστηκαν στις αισθήσεις σου. Με τον ίδιο τρόπο που εμπιστεύτηκες αυτές και τον νου σου πριν, με τον ίδιο τρόπο τα εμπιστεύεσαι και τώρα.
Θα πει κάποιος: «αν όμως μας συμβεί και μια επόμενη φορά, θα γνωρίζουμε πως πρόκειται για ψευδαίσθηση και έτσι θα το έχουμε από πριν αντιληφθεί με τη λογική». Στην πραγματικότητα, εκεί δεν λειτουργεί τόσο η λογική όσο η μνήμη. Αυτό που κάνουμε στην ουσία, είναι να επαναφέρουμε μια προηγούμενη εμπειρία μας και να την αντανακλάμε στο παρόν, ελπίζοντας πως και στην παρούσα περίπτωση ισχύει το ίδιο. Κανείς δεν εγγυάται όμως τώρα, στο παρόν, πως αυτό που βλέπεις από μακριά δεν είναι νερό. Πρέπει να το διαπιστώσεις ακόμη μια φορά. Ο άνθρωπος αναμετράται συνεχώς με την κατασκευή του κόσμου.

Κάπου εδώ προκύπτει και μια σύγκρουση ανάμεσα στις αισθήσεις και τον νου μας.
Οι αισθήσεις δεν έχουν την έννοια της φαντασίας. Αυτή ανήκει μόνο στον νου και με αυτή συμπληρώνουμε και δημιουργούμε περισσότερα από αυτά που μπορούν να συλλάβουν οι αισθήσεις μας. «Παράλογα» ενεργεί, έτσι, ο νους και η αίσθηση με «λόγο»  αφού μεταφέρει μόνο αυτά που βιώνει. Όταν το δέντρο κρύβει τον ήλιο οι αισθήσεις πλανούν κι όταν το μυαλό πλάθει με τη φαντασία του τον ήλιο πίσω από το δέντρο τότε πλανά αυτό. Η φαντασία είναι αυτή που μας λέει πως μακριά στο δρόμο υπάρχει κάπου νερό. Οι αισθήσεις δεν είπαν τίποτα για νερό, αποτύπωσαν απλά αυτό που προσέλαβαν. Θα πρέπει να διαλύσουμε τη διάκριση ανάμεσα σε αισθήσεις και νου, θα πρέπει να διαλύσουμε το δυϊσμό που διακατέχει την αντίληψή μας για τους εαυτούς μας. Το «είναι» μας είναι ένα και το αυτό, καμία περισσότερο «αληθινή» ή «ψεύτικη» αντίληψη.

Θα προσπαθήσω να πάω ένα βήμα παραπέρα με ένα πείραμα.
Ας υποθέσουμε ότι κοιμάστε και στον ύπνο σας βλέπετε το εξής όνειρο:
Βρίσκεστε σε έναν κόσμο σουρεάλ. Οι άνθρωποι μπορούν να τηλεμεταφέρονται χωρίς κανένα εξωτερικό εργαλείο, τα αντικείμενα κινούνται και μιλάνε, ο ουρανός είναι κόκκινος. Ή τέλος πάντων δημιουργήστε εσείς με τη φαντασία σας έναν ολοκληρωτικά διαφορετικό κόσμο, τον οποίο θα βλέπατε σε ένα όνειρο. Λίγες στιγμές πριν ξυπνήσετε, κάποιο πρόσωπο στο όνειρό σας σάς προειδοποιεί ότι τώρα θα μεταφερθείτε σε έναν τελείως άλλο, ψεύτικο κόσμο, χωρίς να χάσετε τη μνήμη σας για αυτόν, πράγμα που σημαίνει στην ουσία ότι θα ξυπνήσετε.
Παραξενεμένοι όπως είστε, αφηγείστε το όνειρο αυτό σε έναν φίλο σας, ο οποίος σας βεβαιώνει, και λογικό, πως ήταν απλά ένα διασκεδαστικό όνειρο. Λίγο αργότερα, στα πλαίσια μιας ελαφριάς κουβέντας, αφηγείστε το ίδιο όνειρο σε έναν άλλον φίλο σας. Εκείνος, ωστόσο, προβληματίζεται και σας εξομολογείται ότι είχε ένα παρόμοιο όνειρο με εσάς, στο τέλος του οποίου έλαβε την ίδια προειδοποίηση. Καταλήγει λοιπόν να υποστηρίζει ότι αυτό που είδατε και οι δύο όντως συνέβη, είναι πραγματικό και σας καλεί να τον πιστέψετε.
Κανένας από τους δύο φίλους σας δεν έχει λόγο να σας παρασύρει σε κάποια πλάνη.
Ποιον πιστεύετε;

Δεν υπάρχει καμία ψευδαίσθηση, κανένας ψεύτικος κόσμος. Οι γραμμές στα δύο τετράγωνα, το λιώσιμο της πατάτας, η διαπίστωση ότι δεν υπάρχει νερό, ο φίλος που υποστηρίζει τη μία ή την άλλη εκδοχή στο παραπάνω πείραμα, είναι δεδομένα που επιδρούν πάνω στο πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Αντιλαμβανόμαστε μια συγκεκριμένη εκδοχή της πραγματικότητας λόγω των δεδομένων που μας την παρουσιάζουν.
Είναι, λοιπόν, οι παραισθήσεις, τα όνειρα μια ψεύτικη εκδοχή της πραγματικότητας; Είναι ο κόσμος αυτός ένα ψέμα; Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε ότι βρισκόμαστε σε όνειρο παρά μόνο αφού ξυπνήσουμε. Ως τότε η μόνη πραγματικότητα που γνωρίζαμε ήταν η πραγματικότητα του ονείρου αυτού. Κι ακόμη κι έπειτα από την αφύπνιση, κανείς δεν μπορεί να μας επικυρώσει πως η τωρινή εμπειρία μας είναι περισσότερο αληθινή από εκείνη που βιώναμε στο όνειρο.
Αυτή είναι η μόνη πραγματικότητα που έχουμε. Ακόμα κι αν υπάρχει ένας κόσμος έξω από αυτόν, υπερβατικός, δεν παύει ο κόσμος αυτός που βιώνουμε να είναι μια εκδοχή της ίδιας της πραγματικότητας. Το όνειρο είναι μια έκδοση της ίδιας της αλήθειας.
Δεν υπάρχει τίποτα μη αληθινό στον κόσμο αυτό. Το «είναι» είναι και περικλείει μέσα σε αυτή του την ουσία και όλες τις εκδοχές της πρόσληψής του. Οποιαδήποτε εκδοχή του κόσμου αυτού είναι πραγματική.

(Γράψτε μου, αν θέλετε, στα σχόλια και τις δικές σας απαντήσεις πάνω στο «πείραμα». Θα με ενδιέφερε πολύ να μάθω τις σκέψεις σας για αυτό!)